Iedere dag kom je het overal tegen. Of je nu aan het werk bent, op een terras zit, naar de televisie kijkt, overal.

In de kern komt het hier op neer: Iemand vindt iets. Iemand anders vindt iets anders. Daar begint het mee. Vervolgens treedt er een bepaald type interactie op. Persoon A vertelt zijn of haar opvattingen, persoon B zet er de zijn of hare naast, of vertelt het niet tegen persoon A, maar in de wandelgangen tegen persoon C.  Er ontstaat onvolledigheid, onenigheid, onduidelijkheid, ruzie, gedoe, of men raakt slaags.

Kijk bijvoorbeeld naar de gang van zaken rondom de Zwarte Piet discussie, naar de Rijdende rechter, Familiediner, misverstanden of gedoe op het werk, of onduidelijkheid in winkels en openbaar vervoer. Vul zelf maar aan.

Dat komt naar mijn idee omdat we in de meeste gevallen niet geleerd hebben om werkelijk te luisteren, argumenten te formuleren, ons in de ander te verdiepen, ons oordeel op te schorten, met respect te confronteren. Mogelijk omdat we bang zijn voor afwijzing als we gewoon zeggen dat w het ergens mee oneens zijn.

 

Zouden we niet…

 

Een prioriteit kunnen maken van het bewust en al vroeg aanleren van:

 

• Goed luisteren. Wat zegt die ander? Niet intussen bezig zijn met je eigen gedachten, niet met de vraag: wat breng ik hier tegenin? Maar met volle aandacht luisteren om te begrijpen en niet om direct te reageren. De ander met diens mening en argumenten in zijn of haar waarde laten.
• Niet meteen oordelen. Gewoon eerst kijken, in je opnemen.  Niet meteen oordelen. En op het moment dat je wel toe bent aan oordelen: nadenken over de vraag waar je oordelen op gebaseerd zijn.
• Je verdiepen in de vraag hoe je je mening vormt. Op grond waarvan.
• Een goede dialoog voeren: aansluiten bij wat de ander zegt. Hetgeen niet hetzelfde hoeft te zijn als ermee instemmen. Contact houden, samen doorgronden.
• Een goed debat voeren. Met argumenten komen, je verdiepen in de argumenten van de tegenstander. Niet zomaar wat roepen.
• Weten hoe om te gaan met iemand met wie je het oneens bent. Dat je dan toch een respectvolle relatie met iemand kunt onderhouden.
• Kijken of informatie die je krijgt, via de media of anderszins, wel klopt.

 

Aan veel van deze dingen wordt op scholen al aandacht besteed. Maar ik meen dat dit mogelijk nog diepgaander kan. Niet als apart onderwerp, zoals debatclubs, maar in de aanpak van iedere les, ieder gesprek, elke vergadering.  Op scholen, maar ook elders. Een belangrijke prioriteit, lijkt me, als we prettig met elkaar willen omgaan.

 

• Stel veel vragen. Niet alleen naar het inhoudelijke antwoord, maar ook naar het waarom.
  • Wat maakt dat je dat zo zegt? Waar heb je dat gelezen? Heb je tips voor ons om daar literatuur over te vinden? Wie is het er mee eens? En aan leerling A: wat zei leerling b daarnet? Wat denk je wat zijn reden is om het zo te formuleren? Waar heeft dit onderwerp nog meer mee te maken? Welke argumenten zouden jullie nog meer kunnen bedenken? Met welke andere onderwerpen heeft dit nog meer te maken? Wat zou een tegenovergestelde mening kunnen zijn?
  • Ook in vergaderingen op scholen en elders: Wat bedoel je daarmee precies? Jij hebt nog niets gezegd, leraar A, wat is jouw mening? Collega B vindt dit, wie heeft een tegenargument? Waar zijn de argumenten op gebaseerd? Waar zou dit bij kunnen aansluiten?
• Nog te vaak werkt men in vergaderingen de agenda af die door een of twee personen gemaakt is. Vergaderingen kunnen mogelijk wel levendiger worden met een andere opzet, waarbij het luisteren naar elkaar en werkelijk ingaan op wat de ander gezegd heeft net zo belangrijk wordt gevonden als de inhoudelijke agenda.
• Al begonnen we maar eens met allemaal eerst één open vraag te stellen in een gesprek. Waar was dat? Wat kun je er nog meer over vertellen? Wat maakt dat je dat belangrijk vindt? Hoe ben je daarin geïnteresseerd geraakt? Wat maakte dat je naar dat land op reis wilde? Wie inspireert jou? Wat vind je het leukst in je werk? Hoe pak je dat aan? Hoe heb je je daarin ontwikkeld? En zo voort.

 

 

 

 

De wereld verandert

U en ik weten dat de wereld verandert. We voelen en zien het dagelijks. Er is veel angst en onrust, maar ook veel inspiratie, initiatief en verbinding. Denk aan aanslagen, oorlogen, toenemend populisme, maar ook bijvoorbeeld aan razendsnelle technologische ontwikkelingen. Denk ook aan toenemende activiteiten van burgers onderling. Algemeen gesproken hebben we het over veranderingen van denkbeelden en ideeën, omgangsvormen en gedragingen, regels, wetten, organisaties, die de samenleving bepalen. Er is in toenemende mate sprake van bottom up initiatieven en vorming van netwerken, in tegenstelling tot de top down maatschappij die we daarvoor vooral zagen. Zoals we weten omschrijft Jan Rotmans laatstgenoemde veranderingen als transitie of kanteling, kentering. Hij stelt dat we niet in een tijdperk van verandering leven, maar in verandering van tijdperk. In Nederland zien we dat behalve op het gebied van technologie bijvoorbeeld ook in het denken over economie, over onderwijs, over de zorg. Vandaag de dag is een van de belangrijkste veranderingen gelegen in het feit dat de centraal aangestuurde, verticaal geordende, top-down georganiseerde samenleving kantelt naar een horizontale, decentrale, bottom-up samenleving. Bestaande organisaties, vaak afgesloten bolwerken, worden vervangen door gemeenschappen, coöperaties en sociale en fysieke netwerken (Rotmans, 2015). Deze beweging is duidelijk zichtbaar, hoewel het proces met horten en stoten verloopt.

Een belangrijk element in deze transitie naar een nieuw tijdperk is de houding van de mensen, want de transitie gaat over de interactie tussen mensen en systemen. Op het moment dat het gaat knellen tussen mens en systeem, is de mens degene die beweging brengt in dit samenspel. Is de mens in staat zichzelf te transformeren?

Van gehoorzaamheidscultuur naar autonomie

Wat weten we over de houding van de mensen in de afgelopen, laten we zeggen, eeuw?

De wereld was de afgelopen eeuw vooral top-down, hiërarchisch georganiseerd. Een cultuur van gehoorzaamheid. De baas zei wat de mensen onder hem moesten doen en dat behoorden ze dan ook uit te voeren. Organisaties toonden zich doorgaans als op zich zelf staande entiteiten. Er was, mede door de verzuiling, weinig verbinding met andere organisaties en vaak zag je binnen bedrijf of de school ook weinig samenhang. Op een bepaalde manier is dat nog steeds zo. Vaak hebben afdelingen binnen bedrijven of scholen nauwelijks contact met elkaar. En zelfs afdelingen binnen een gebouw hebben soms erg weinig onderling contact.

Ook in het onderwijs leren jongeren dat ze moeten luisteren en doen wat de leerkracht zegt. Eigen initiatief wordt niet altijd gewaardeerd, ook niet als leerlingen dat respectvol brengen.  Nauwelijks vraagt men de leerling naar diens talenten en voorkeuren om te leren. Hoewel dat bij sommige schooltypen (Montessori bijvoorbeeld) altijd al anders geweest is, en de scholen in toenemende mate gericht zijn  gepersonaliseerd onderwijs, verwacht men van de leerling op de meeste plaatsen dat hij luistert en de stof tot zich te neemt die de docent op dat moment aanbiedt. Veel vakdocenten overleggen nauwelijks of helemaal nooit met docenten van andere vakken over een mogelijke combinatie of aanvulling op elkaars lesstof. Gelukkig gebeurt het wel steeds vaker dat scholen projecten en pilots organiseren.

Autonomie

Autonomie lijkt een sine qua non, gelet op het feit dat er in toenemende mate sprake is van een bottom-up beweging in de maatschappij en een afname van een autoriteit die opdrachten geeft.

Bildung, dat wil zeggen: gericht aandacht besteden aan de persoonlijke ontplooiing van de student en aan de bevordering van zijn maatschappelijk verantwoordelijkheidsbesef, omvat naar mijn idee ook zeker de bevordering van autonomie van de leerling en de student. In dat geval is het onontkoombaar dat ook de docent zich bezighoudt met zijn of haar eigen autonomie.

Onder autonomie versta ik het recht en het vermogen om je eigen keuzes te maken en je eigen creativiteit in te zetten, terwijl je in staat bent daar verantwoordelijkheid voor te dragen. Ik volg Bakker en Montesano Montessori, die stellen dat we de leerlingen behalve over vita activa, een actief leven, ook zouden moeten laten kennismaken met amor mundi, de liefde voor de wereld. De school speelt  in deze tijd een rol in de ontwikkeling van autonomie van leerlingen, hoewel dat nog niet altijd zo ervaren en geformuleerd wordt. Dat betekent dat daar een cultuurverandering nodig is.Op scholen heerst op de meeste plaatsen een gehoorzaamheidscultuur. Niet alleen tussen docenten en leerlingen, maar ook binnen in de meeste mensen zelf. Immers, de meeste mensen zijn opgegroeid binnen een structuur die verantwoordelijkheid ontneemt, en daarmee ook voor een groot deel de creativiteit. De meeste docenten zijn niet opgevoed naar autonomie, maar zij hebben wel een voorbeeldfunctie die in deze tijd autonomie zou moeten bevorderen, gelet op de veranderende tijdgeest.

Autonomie bevorderen, iemand in zijn of haar kracht zetten, zijn talenten zien en helpen te ontwikkelen, liefde voor de wereld bijbrengen, vraagt van degene die dat doet, dat hij dit zelfde bij zichzelf kan doen. Dat valt niet mee, als je dat zelf niet geleerd hebt. Je zou kunnen zeggen dat er op nogal wat plaatsen sprake is van aangeleerde hulpeloosheid. Seligman stelt dat het aangeleerd gedrag is, dat ook weer kan worden afgeleerd. Het is zaak deze blokkades op werkelijke autonomie aan te pakken. Welke manieren hebben we daarvoor?

In het artikel Stimuleren managers aangeleerde hulpeloosheid? haalt Cynthia van der Zwan Joseph Kessels aan. Op de eerste plaats vraagt het reflectie van de schoolleider en andere leidinggevenden op wat Joseph Kessels noemt de neiging tot macht en beheersing. Meer ruimte en autonomie vraagt van de leidinggevende dat hij een deel van zijn macht afstaat. Kan hij dat dat ook? Ten tweede vraagt het iets van de bekwaamheden van medewerkers. Men zal moeten wennen aan grotere verantwoordelijkheden.

Burgerschap en autonomie

Hier ligt dus een opdracht voor de school. De opdracht autonomie van leerlingen te bevorderen en tegelijkertijd de autonomie van de docenten te bevorderen of te vernieuwen. Ook docenten, kinderen van hun eigen tijd, hebben, zoals gezegd, doorgaans vooral geleerd te gehoorzamen.

Al in de jaren negentig (93-95) organiseerde toenmalig minister Ritzen van Onderwijs een Platform Pedagogische opdracht, met de bedoeling het gesprek over de pedagogische opdracht van de school te stimuleren. Er volgden enige bijeenkomsten en er werd gesproken over de voorbeeldfunctie van de docent en er zijn enkele onderzoeken uitgezet. Het ging in die bijeenkomsten ook over de rol van de ouders, over veiligheid en opvoeden in brede zin. (Veugelers 1999)

In aanbevelingen van de Onderwijsraad was in 2005 te lezen dat men het belangrijk vindt dat scholen aandacht aan burgerschap besteden . Ook de WRR deed in haar publicatie Lerende overheid, een probleem gestuurde overheid, een duit in het zakje in 2006: een pleidooi voor het opleiden tot autonome personen.

Nadeel is dat mensen autonomie in veel gevallen zien als vrijheid en aanspraak op individuele rechten. Dit leidt dan vooral tot mensen met kritiek op instituties en tot een gerichtheid op de eigen belangen. Wat dan in het gedrang komt, is de morele oriëntatie, de ideologische inzet. Rechten ziet men dan als bescherming van het eigen, soms Dikke-Ik (Kunneman 2009) Verplichtingen ziet men  in een aantal gevallen als een beperking van de eigen vrijheid.

In feite hoort bij een opvoeding tot autonomie ook het aanleren van waardencommunicatie. Autonomie veronderstelt een houding van respect en een bijbehorende communicatie. Het is van belang de jongeren gevoelig te maken voor moreel taalgebruik, voor uitwisseling met anderen. Iemand die daar uitvoerig op in gaat is bijvoorbeeld Bert Roebben in zijn boek Scholen voor het leven. Pedagogiek van de hoop in zeven stappen.

Denk ook aan vaardigheden als analyseren, reflecteren op waarden en waardengeladen handelen, denken en discussiëren over waarden, samen met anderen – vaardigheden die leerlingen moeten ontwikkelen om in interactie met anderen tot waardeontwikkeling te komen. Zeer belangrijk zijn ook openheid, onpartijdigheid en kritisch denken. Ook belangrijk om aan leerlingen te leren is het stellen van kritische vragen, het afwegen van bewijs en het ter discussie stellen van het alom aanvaarde. Het onderwijs heeft als doel een persoonlijk zelfbewustzijn bij leerlingen te ontwikkelen, alsmede begrip en kennis op een breder maatschappelijk en globaal niveau. (Leenders & Veugelers 2004)

Opmerkelijk is, dat er nog te wensen overblijft op dit gebied. Dan bedoel ik op het gebied van de attitude, van de vaardigheden die ik hierboven noem. Nog onlangs verscheen een bericht in de krant dat veel docenten zich ongemakkelijk voelen wanneer ze bepaalde onderwerpen moeten bespreken. De inspectie stuurde begin februari 2017 een kritisch bericht de wereld in over een te geringe opbrengst van de lessen over burgerschap. De scholen zouden te weinig planmatig en doelgericht te werk gaan, er zou te weinig opbrengst zijn en te weinig samenhang in de lessen burgerschap. Te weinig zou zichtbaar zijn wat de opbrengt van de lessen is. Lessen burgerschap waarin leerlingen leren hoe ze een autonoom en verantwoordelijk burger kunnen zijn.

Normatieve professionaliteit

Een erg belangrijke rol hebben, zoals gezegd, de docenten. En parallel daar aan, de schoolleiders. Harry Kunneman heeft het begrip normatieve professionaliteit gemunt.

Wanneer een docent na zijn opleiding, begint te werken in zijn beroep, krijgt hij te maken met zowel de ‘harde’ kant (cijfers, protocollen, competenties et cetera) en de zachte, intuïtieve kant. Dat laatste wordt door  Schön de schwamp genoemd. De onvoorspelbare kant, die niet altijd in cijfers en protocollen te vangen is. Een voorbeeld daarvan is de vaststelling dat pesten op een school niet te ondervangen is met een protocol.

Het professionele en doordachte omgaan met de onverwachte zaken die iedere dag gebeuren, de onvoorspelbare interacties, het reageren op de dingen uit het leven van alledag op school, dat alles hoort bij het vormgeven van iemand eigen normatieve professionaliteit.

We leren allemaal een vak om te doceren. Duits, wiskunde, geschiedenis. We weten als docenten hoe we een rapportcijfer moeten uitrekenen, een vergadering mede vorm moeten geven. Dat is de instrumentele professionaliteit.

De manier waarop we als de individuele mens die we zijn, met onze specifieke geschiedenis, vorm geven aan ons werk, hoe we met de mensen omgaan, hoe we reageren op de schwamp, dat is de normatieve professionaliteit. Waar laten we ons door leiden? Het gaat vooral ook om aspecten als integriteit en eerlijkheid. Het is belangrijk een onderscheid te maken tussen professionele ontwikkeling die  het systeem ons oplegt en daarom als knellend wordt ervaren en professionele ontwikkeling die de docent zelf wenst.

Hoe beter we onszelf kennen op dit gebied, hoe autonomer we zijn en hoe meer we dat goed kunnen overbrengen aan onze leerlingen.

Concreet

Hoe kan school autonomie concreet bevorderen?

Zoals met alle zaken op school is de persoon van de rector en haar stijl van leiderschap erg belangrijk. Het begint mijns inziens met de kwaliteit van normatieve professionaliteit van de rector. Draagt zij een visie van vertrouwen uit? Is zij iemand die reflecteert op haar eigen functioneren? Vindt zij, ook voor zichzelf, een lerende houding belangrijk? Hoe brengt zij over wat zij belangrijk acht? Hoe is de kwaliteit van haar communicatie? Is zij zich bewust van de voorbeeldrol die zij heeft? Draagt zij in haar rol autonomie uit? Hoe moedigt zij haar mensen op school aan om een autonome houding te tonen? Kan zij omgaan met de verschuiving van haar eigen macht die waarschijnlijk noodzakelijk is voor dit proces?

Hoe gedragen de leden van de schoolleiding zich? Alle vragen die hierboven met betrekking tot de rector gesteld zijn, kunnen we ook stellen bij de overige leden van de schoolleiding. Tonen ze leiderschap of zijn ze vooral managers? Ook zij hebben een voorbeeldrol. Moedigen ze docenten aan hun eigen keuzes te maken, die toe te lichten en om te zetten in concreet gedrag, en daar verantwoordelijkheid voor te nemen?

Ook docenten staan voor dezelfde vragen en uitdagingen waar het gaat om het voorleven van autonomie. Zij zijn het immers die het meest te maken hebben met de leerlingen. Of, zoals Parker Palmer het zegt: Zij brengen zichzelf mee in de klas. Zij worden uitgenodigd de leerlingen op de weg van werkelijke en verantwoordelijke zelfstandigheid te zetten.

Het gaat er dus om, een cultuur van autonomie te bevorderen. Dat betekent wat mij betreft dat we dit het belangrijkste aandachtspunt maken. Door steeds, in iedere interactie reflection in action toe te passen. Zo belangrijk acht ik de houding van de docent in het omgaan met leerlingen, in zijn voorbeeldrol naar leerlingen als het gaat over autonoom handelen.

Hoe kun je dit bevorderen? Door als leidinggevende meteen het gesprek aan te gaan wanneer dat nodig is en niet te wachten tot het functioneringsgesprek. Dit geldt zowel bij iemand een compliment geven voor een aandachtige geste in het omgaan met een leerling, als voor het direct feedback geven op onzelfstandig gedrag, zoals het bij herhaling te laat arriveren voor vergaderingen. Door te vragen naar iemands aanpak, de stappen die hij wil zetten in een bepaald project. Door te durven confronteren.

Je zou gelijksoortige adviezen kunnen geven aan leraren in het omgaan met leerlingen.

Samenvattend: In een tijd waarin de cultuur snel verandert van top down en werken in silo’s naar meer autonoom en bezig zijn in netwerken, is het belangrijk dat de schoolcultuur er een wordt van verbinding tussen autonome individuen. Daarvoor is nodig dat op verschillende lagen doorlopend wordt nagedacht en gehandeld in de school en dat dit niet beperkt blijft tot incidentele gesprekken en papieren tijgers. Binnen dit krachtenveld is Bildung een belangrijke pijler. Dat betekent dat de school niet alleen gericht is op het overbrengen van kennis, maar ook op het aanleren van een bepaalde attitude. Een houding die staat voor openheid en verbinding, voor nieuwsgierigheid en belangstelling voor het nieuwe, voor kritisch denken en voor verandering.

Dit stuk verscheen eerder in maart 2017

Literatuurlijst:

Bakker, C & Montesano Montessori, N.et al. (2016). Complexity in education. From horror to passion. Rotterdam: Sense Publishers. PP 283-294

Kunneman, H (2009). Voorbij het dikke-ik. Bouwstenen voor een kritisch humanisme.Duivendrecht: SWP.

Roebben, B. (2011).Scholen voor het leven. Pedagogiek van de hoop in zeven stappen. Leuven: Acco.

Rotmans, J. (2014). Verandering van Tijdperk. Nederland Kantelt. Boxtel: Aeneas.

Schön, D.(1983). The reflective practitioner: how professionals think in action. New York NY: Basic Books.

Veugelers et.al. (1999). Opvoeden in het voortgezet onderwijs. Assen: van Gorcum.

Artikelen

Leenders& Veugelers (2004). Waardevormend onderwijs en burgerschap. Een pleidooi voor kritisch- democratisch burgerschap. In: Pedagogiek 24e jaargang.

Sites:

https://www.managementsite.nl/stimuleren-managers-onbedoeld-aangeleerde-hulpeloosheid?

https://www.onderwijsinspectie.nl/actueel/nieuws/2017/02/07/burgerschapsonderwijs-vraagt-verbetering

https://www.onderwijsraad.nl/upload/documents/publicaties/volledig/betere-overgangen-in-het-onderwijs.pdf

http://wetten.overheid.nl/BWBR0006323/1994-01-15 (Platform Pedagogische opdracht)

https://www.parlement.com/id/vh8lnhrpfxub/verzuiling

http://depressie.wikidot.com/seligman

http://www.uvh.nl/actueel/december-2013/bekijk-de-oratie-van-harry-kunneman

https://www.wrr.nl/publicaties/rapporten/2006/09/12/lerende-overheid.-een-pleidooi-voor-probleemgerichte-politiek

De wereld verandert

U en ik weten dat de wereld verandert. We voelen en zien het dagelijks. Er is veel angst en onrust, maar ook veel inspiratie, initiatief en verbinding. Denk aan aanslagen, oorlogen, toenemend populisme, maar ook bijvoorbeeld aan razendsnelle technologische ontwikkelingen. Denk ook aan toenemende activiteiten van burgers onderling. Algemeen gesproken hebben we het over veranderingen van denkbeelden en ideeën, omgangsvormen en gedragingen, regels, wetten, organisaties, die de samenleving bepalen. Er is in toenemende mate sprake van bottom up initiatieven en vorming van netwerken, in tegenstelling tot de top down maatschappij die we daarvoor vooral zagen. Zoals we weten omschrijft Jan Rotmans laatstgenoemde veranderingen als transitie of kanteling, kentering. Hij stelt dat we niet in een tijdperk van verandering leven, maar in verandering van tijdperk. In Nederland zien we dat behalve op het gebied van technologie bijvoorbeeld ook in het denken over economie, over onderwijs, over de zorg. Vandaag de dag is een van de belangrijkste veranderingen gelegen in het feit dat de centraal aangestuurde, verticaal geordende, top-down georganiseerde samenleving kantelt naar een horizontale, decentrale, bottom-up samenleving. Bestaande organisaties, vaak afgesloten bolwerken, worden vervangen door gemeenschappen, coöperaties en sociale en fysieke netwerken (Rotmans, 2015). Deze beweging is duidelijk zichtbaar, hoewel het proces met horten en stoten verloopt.

Een belangrijk element in deze transitie naar een nieuw tijdperk is de houding van de mensen, want de transitie gaat over de interactie tussen mensen en systemen. Op het moment dat het gaat knellen tussen mens en systeem, is de mens degene die beweging brengt in dit samenspel. Is de mens in staat zichzelf te transformeren?

Van gehoorzaamheidscultuur naar autonomie

Wat weten we over de houding van de mensen in de afgelopen, laten we zeggen, eeuw?

De wereld was de afgelopen eeuw vooral top-down, hiërarchisch georganiseerd. Een cultuur van gehoorzaamheid. De baas zei wat de mensen onder hem moesten doen en dat behoorden ze dan ook uit te voeren. Organisaties toonden zich doorgaans als op zich zelf staande entiteiten. Er was, mede door de verzuiling, weinig verbinding met andere organisaties en vaak zag je binnen bedrijf of de school ook weinig samenhang. Op een bepaalde manier is dat nog steeds zo. Vaak hebben afdelingen binnen bedrijven of scholen nauwelijks contact met elkaar. En zelfs afdelingen binnen een gebouw hebben soms erg weinig onderling contact.

Ook in het onderwijs leren jongeren dat ze moeten luisteren en doen wat de leerkracht zegt. Eigen initiatief wordt niet altijd gewaardeerd, ook niet als leerlingen dat respectvol brengen.  Nauwelijks vraagt men de leerling naar diens talenten en voorkeuren om te leren. Hoewel dat bij sommige schooltypen (Montessori bijvoorbeeld) altijd al anders geweest is, en de scholen in toenemende mate gericht zijn  gepersonaliseerd onderwijs, verwacht men van de leerling op de meeste plaatsen dat hij luistert en de stof tot zich te neemt die de docent op dat moment aanbiedt. Veel vakdocenten overleggen nauwelijks of helemaal nooit met docenten van andere vakken over een mogelijke combinatie of aanvulling op elkaars lesstof. Gelukkig gebeurt het wel steeds vaker dat scholen projecten en pilots organiseren.

Autonomie

Autonomie lijkt een sine qua non, gelet op het feit dat er in toenemende mate sprake is van een bottom-up beweging in de maatschappij en een afname van een autoriteit die opdrachten geeft.

Bildung, dat wil zeggen: gericht aandacht besteden aan de persoonlijke ontplooiing van de student en aan de bevordering van zijn maatschappelijk verantwoordelijkheidsbesef, omvat naar mijn idee ook zeker de bevordering van autonomie van de leerling en de student. In dat geval is het onontkoombaar dat ook de docent zich bezighoudt met zijn of haar eigen autonomie.

Onder autonomie versta ik het recht en het vermogen om je eigen keuzes te maken en je eigen creativiteit in te zetten, terwijl je in staat bent daar verantwoordelijkheid voor te dragen. Ik volg Bakker en Montesano Montessori, die stellen dat we de leerlingen behalve over vita activa, een actief leven, ook zouden moeten laten kennismaken met amor mundi, de liefde voor de wereld. De school speelt  in deze tijd een rol in de ontwikkeling van autonomie van leerlingen, hoewel dat nog niet altijd zo ervaren en geformuleerd wordt. Dat betekent dat daar een cultuurverandering nodig is.Op scholen heerst op de meeste plaatsen een gehoorzaamheidscultuur. Niet alleen tussen docenten en leerlingen, maar ook binnen in de meeste mensen zelf. Immers, de meeste mensen zijn opgegroeid binnen een structuur die verantwoordelijkheid ontneemt, en daarmee ook voor een groot deel de creativiteit. De meeste docenten zijn niet opgevoed naar autonomie, maar zij hebben wel een voorbeeldfunctie die in deze tijd autonomie zou moeten bevorderen, gelet op de veranderende tijdgeest.

Autonomie bevorderen, iemand in zijn of haar kracht zetten, zijn talenten zien en helpen te ontwikkelen, liefde voor de wereld bijbrengen, vraagt van degene die dat doet, dat hij dit zelfde bij zichzelf kan doen. Dat valt niet mee, als je dat zelf niet geleerd hebt. Je zou kunnen zeggen dat er op nogal wat plaatsen sprake is van aangeleerde hulpeloosheid. Seligman stelt dat het aangeleerd gedrag is, dat ook weer kan worden afgeleerd. Het is zaak deze blokkades op werkelijke autonomie aan te pakken. Welke manieren hebben we daarvoor?

In het artikel Stimuleren managers aangeleerde hulpeloosheid? haalt Cynthia van der Zwan Joseph Kessels aan. Op de eerste plaats vraagt het reflectie van de schoolleider en andere leidinggevenden op wat Joseph Kessels noemt de neiging tot macht en beheersing. Meer ruimte en autonomie vraagt van de leidinggevende dat hij een deel van zijn macht afstaat. Kan hij dat dat ook? Ten tweede vraagt het iets van de bekwaamheden van medewerkers. Men zal moeten wennen aan grotere verantwoordelijkheden.

Burgerschap en autonomie

Hier ligt dus een opdracht voor de school. De opdracht autonomie van leerlingen te bevorderen en tegelijkertijd de autonomie van de docenten te bevorderen of te vernieuwen. Ook docenten, kinderen van hun eigen tijd, hebben, zoals gezegd, doorgaans vooral geleerd te gehoorzamen.

Al in de jaren negentig (93-95) organiseerde toenmalig minister Ritzen van Onderwijs een Platform Pedagogische opdracht, met de bedoeling het gesprek over de pedagogische opdracht van de school te stimuleren. Er volgden enige bijeenkomsten en er werd gesproken over de voorbeeldfunctie van de docent en er zijn enkele onderzoeken uitgezet. Het ging in die bijeenkomsten ook over de rol van de ouders, over veiligheid en opvoeden in brede zin. (Veugelers 1999)

In aanbevelingen van de Onderwijsraad was in 2005 te lezen dat men het belangrijk vindt dat scholen aandacht aan burgerschap besteden . Ook de WRR deed in haar publicatie Lerende overheid, een probleem gestuurde overheid, een duit in het zakje in 2006: een pleidooi voor het opleiden tot autonome personen.

Nadeel is dat mensen autonomie in veel gevallen zien als vrijheid en aanspraak op individuele rechten. Dit leidt dan vooral tot mensen met kritiek op instituties en tot een gerichtheid op de eigen belangen. Wat dan in het gedrang komt, is de morele oriëntatie, de ideologische inzet. Rechten ziet men dan als bescherming van het eigen, soms Dikke-Ik (Kunneman 2009) Verplichtingen ziet men  in een aantal gevallen als een beperking van de eigen vrijheid.

In feite hoort bij een opvoeding tot autonomie ook het aanleren van waardencommunicatie. Autonomie veronderstelt een houding van respect en een bijbehorende communicatie. Het is van belang de jongeren gevoelig te maken voor moreel taalgebruik, voor uitwisseling met anderen. Iemand die daar uitvoerig op in gaat is bijvoorbeeld Bert Roebben in zijn boek Scholen voor het leven. Pedagogiek van de hoop in zeven stappen.

Denk ook aan vaardigheden als analyseren, reflecteren op waarden en waardengeladen handelen, denken en discussiëren over waarden, samen met anderen – vaardigheden die leerlingen moeten ontwikkelen om in interactie met anderen tot waardeontwikkeling te komen. Zeer belangrijk zijn ook openheid, onpartijdigheid en kritisch denken. Ook belangrijk om aan leerlingen te leren is het stellen van kritische vragen, het afwegen van bewijs en het ter discussie stellen van het alom aanvaarde. Het onderwijs heeft als doel een persoonlijk zelfbewustzijn bij leerlingen te ontwikkelen, alsmede begrip en kennis op een breder maatschappelijk en globaal niveau. (Leenders & Veugelers 2004)

Opmerkelijk is, dat er nog te wensen overblijft op dit gebied. Dan bedoel ik op het gebied van de attitude, van de vaardigheden die ik hierboven noem. Nog onlangs verscheen een bericht in de krant dat veel docenten zich ongemakkelijk voelen wanneer ze bepaalde onderwerpen moeten bespreken. De inspectie stuurde begin februari 2017 een kritisch bericht de wereld in over een te geringe opbrengst van de lessen over burgerschap. De scholen zouden te weinig planmatig en doelgericht te werk gaan, er zou te weinig opbrengst zijn en te weinig samenhang in de lessen burgerschap. Te weinig zou zichtbaar zijn wat de opbrengt van de lessen is. Lessen burgerschap waarin leerlingen leren hoe ze een autonoom en verantwoordelijk burger kunnen zijn.

Normatieve professionaliteit

Een erg belangrijke rol hebben, zoals gezegd, de docenten. En parallel daar aan, de schoolleiders. Harry Kunneman heeft het begrip normatieve professionaliteit gemunt.

Wanneer een docent na zijn opleiding, begint te werken in zijn beroep, krijgt hij te maken met zowel de ‘harde’ kant (cijfers, protocollen, competenties et cetera) en de zachte, intuïtieve kant. Dat laatste wordt door  Schön de schwamp genoemd. De onvoorspelbare kant, die niet altijd in cijfers en protocollen te vangen is. Een voorbeeld daarvan is de vaststelling dat pesten op een school niet te ondervangen is met een protocol.

Het professionele en doordachte omgaan met de onverwachte zaken die iedere dag gebeuren, de onvoorspelbare interacties, het reageren op de dingen uit het leven van alledag op school, dat alles hoort bij het vormgeven van iemand eigen normatieve professionaliteit.

We leren allemaal een vak om te doceren. Duits, wiskunde, geschiedenis. We weten als docenten hoe we een rapportcijfer moeten uitrekenen, een vergadering mede vorm moeten geven. Dat is de instrumentele professionaliteit.

De manier waarop we als de individuele mens die we zijn, met onze specifieke geschiedenis, vorm geven aan ons werk, hoe we met de mensen omgaan, hoe we reageren op de schwamp, dat is de normatieve professionaliteit. Waar laten we ons door leiden? Het gaat vooral ook om aspecten als integriteit en eerlijkheid. Het is belangrijk een onderscheid te maken tussen professionele ontwikkeling die  het systeem ons oplegt en daarom als knellend wordt ervaren en professionele ontwikkeling die de docent zelf wenst.

Hoe beter we onszelf kennen op dit gebied, hoe autonomer we zijn en hoe meer we dat goed kunnen overbrengen aan onze leerlingen.

Concreet

Hoe kan school autonomie concreet bevorderen?

Zoals met alle zaken op school is de persoon van de rector en haar stijl van leiderschap erg belangrijk. Het begint mijns inziens met de kwaliteit van normatieve professionaliteit van de rector. Draagt zij een visie van vertrouwen uit? Is zij iemand die reflecteert op haar eigen functioneren? Vindt zij, ook voor zichzelf, een lerende houding belangrijk? Hoe brengt zij over wat zij belangrijk acht? Hoe is de kwaliteit van haar communicatie? Is zij zich bewust van de voorbeeldrol die zij heeft? Draagt zij in haar rol autonomie uit? Hoe moedigt zij haar mensen op school aan om een autonome houding te tonen? Kan zij omgaan met de verschuiving van haar eigen macht die waarschijnlijk noodzakelijk is voor dit proces?

Hoe gedragen de leden van de schoolleiding zich? Alle vragen die hierboven met betrekking tot de rector gesteld zijn, kunnen we ook stellen bij de overige leden van de schoolleiding. Tonen ze leiderschap of zijn ze vooral managers? Ook zij hebben een voorbeeldrol. Moedigen ze docenten aan hun eigen keuzes te maken, die toe te lichten en om te zetten in concreet gedrag, en daar verantwoordelijkheid voor te nemen?

Ook docenten staan voor dezelfde vragen en uitdagingen waar het gaat om het voorleven van autonomie. Zij zijn het immers die het meest te maken hebben met de leerlingen. Of, zoals Parker Palmer het zegt: Zij brengen zichzelf mee in de klas. Zij worden uitgenodigd de leerlingen op de weg van werkelijke en verantwoordelijke zelfstandigheid te zetten.

Het gaat er dus om, een cultuur van autonomie te bevorderen. Dat betekent wat mij betreft dat we dit het belangrijkste aandachtspunt maken. Door steeds, in iedere interactie reflection in action toe te passen. Zo belangrijk acht ik de houding van de docent in het omgaan met leerlingen, in zijn voorbeeldrol naar leerlingen als het gaat over autonoom handelen.

Hoe kun je dit bevorderen? Door als leidinggevende meteen het gesprek aan te gaan wanneer dat nodig is en niet te wachten tot het functioneringsgesprek. Dit geldt zowel bij iemand een compliment geven voor een aandachtige geste in het omgaan met een leerling, als voor het direct feedback geven op onzelfstandig gedrag, zoals het bij herhaling te laat arriveren voor vergaderingen. Door te vragen naar iemands aanpak, de stappen die hij wil zetten in een bepaald project. Door te durven confronteren.

Je zou gelijksoortige adviezen kunnen geven aan leraren in het omgaan met leerlingen.

Samenvattend: In een tijd waarin de cultuur snel verandert van top down en werken in silo’s naar meer autonoom en bezig zijn in netwerken, is het belangrijk dat de schoolcultuur er een wordt van verbinding tussen autonome individuen. Daarvoor is nodig dat op verschillende lagen doorlopend wordt nagedacht en gehandeld in de school en dat dit niet beperkt blijft tot incidentele gesprekken en papieren tijgers. Binnen dit krachtenveld is Bildung een belangrijke pijler. Dat betekent dat de school niet alleen gericht is op het overbrengen van kennis, maar ook op het aanleren van een bepaalde attitude. Een houding die staat voor openheid en verbinding, voor nieuwsgierigheid en belangstelling voor het nieuwe, voor kritisch denken en voor verandering.

Dit stuk verscheen eerder in maart 2017

Literatuurlijst:

Bakker, C & Montesano Montessori, N.et al. (2016). Complexity in education. From horror to passion. Rotterdam: Sense Publishers. PP 283-294

Kunneman, H (2009). Voorbij het dikke-ik. Bouwstenen voor een kritisch humanisme.Duivendrecht: SWP.

Roebben, B. (2011).Scholen voor het leven. Pedagogiek van de hoop in zeven stappen. Leuven: Acco.

Rotmans, J. (2014). Verandering van Tijdperk. Nederland Kantelt. Boxtel: Aeneas.

Schön, D.(1983). The reflective practitioner: how professionals think in action. New York NY: Basic Books.

Veugelers et.al. (1999). Opvoeden in het voortgezet onderwijs. Assen: van Gorcum.

Artikelen

Leenders& Veugelers (2004). Waardevormend onderwijs en burgerschap. Een pleidooi voor kritisch- democratisch burgerschap. In: Pedagogiek 24e jaargang.

Sites:

https://www.managementsite.nl/stimuleren-managers-onbedoeld-aangeleerde-hulpeloosheid?

https://www.onderwijsinspectie.nl/actueel/nieuws/2017/02/07/burgerschapsonderwijs-vraagt-verbetering

https://www.onderwijsraad.nl/upload/documents/publicaties/volledig/betere-overgangen-in-het-onderwijs.pdf

http://wetten.overheid.nl/BWBR0006323/1994-01-15 (Platform Pedagogische opdracht)

https://www.parlement.com/id/vh8lnhrpfxub/verzuiling

http://depressie.wikidot.com/seligman

http://www.uvh.nl/actueel/december-2013/bekijk-de-oratie-van-harry-kunneman

https://www.wrr.nl/publicaties/rapporten/2006/09/12/lerende-overheid.-een-pleidooi-voor-probleemgerichte-politiek

 

 

 

 

 

Prijs

Nederlanders krijgen mooie buitenlandse prijzen. Denk bijvoorbeeld aan de Nobelprijs voor Ben Feringa, een Golden Globe voor Paul Verhoeven, een Rocky Award voor Floortje Dessing.

Wie ook een mooie prijs krijgt is Adelheid Roosen. Zij ontvangt op 23 oktober in New York de Gilder/Cogney international Theatre Award van de League of professional Theatre Women. Adelheid maakt theater op plaatsen waar kwetsbaarheid groot is, aldus de jury. Mooi, maar wat doet zij dan? Vandaag staat er een meerdere pagina’s groot artikel in Trouw.

Het startpunt voor haar theatervoorstelling waar ze de prijs mee gewonnen heeft is ontmoeting tussen vreemden. Ze gaat de wijk in en laat onbekenden elkaar ontmoeten en er een voorstelling over maken. Ze gaat nog een stap verder: theatermakers bellen aan bij onbekenden en laten zich ‘adopteren’. Ze slapen en eten bij de onbekenden en proberen elkaar nader te komen. Ze noemt dat: Wijksafari. Bezoekers van de voorstelling rijden per scooter langs de huizen en kijken naar korte voorstellingen bij de buurtbewoners thuis. Ze deed hetzelfde in de Bijlmer, in de Utrechtse wijken Zuilen, Ondiep en Overvecht, in Damascus en in enkele Mexicaanse steden. Deze manier van werken is een onderdeel geworden van de theateropleiding.

Voor Adelheid is ontmoeting de grootste kunst. De ander is een spiegel voor je, betoogt ze. In het gezicht van de ander ontmoet je jezelf zegt zij Levinas na. Ook haalt zij Hannah Arendt, Peter Sloterdijk en Gandhi aan. De vraag: Wie ben je eigenlijk? Is een leefhouding voor haar geworden, ook in haar persoonlijke leven.

 

Het gezicht van de ander

 

Eerlijk gezegd weet ik nog niet of het iets voor mij zou zijn om in het huis van een totaal onbekende familie te gaan logeren. Of eten. Maar het zette me aan het denken over het de vraag hoe ontmoetingen op school verlopen. Stel je voor dat we die ene zin op iedere school groot aan de muur zouden hangen en er ook naar zouden leven: In het gezicht van de ander ontmoet je jezelf. Stel, we zouden dat allemaal tot ons door laten dringen, stel we zouden daarover met elkaar in gesprek gaan: klopt dat, dat je in het gezicht van de ander jezelf ontmoet? Wat betekent dat concreet voor het omgaan met elkaar? Hoe angstig of juist veilig zouden we ons voelen bij elkaar? Welke dingen zouden we wel en niet zeggen tegen elkaar? Hoeveel begrip zouden we kunnen opbrengen voor elkaar? Wanneer zouden we elkaar wel of juist niet helpen?
Wat zou er gebeuren wanneer we aan onze collega of aan onze leerlingen zouden vragen: Wie ben je eigenlijk? Wat houdt je werkelijk bezig? En dat we dan het gezicht van die ander zouden bekijken alsof het voor het eerst was?

Misschien ontdek je vanzelf of en op welke manier je in het gezicht en de woorden van de ander jezelf ontmoet. Probeer het, vandaag op school.

 

 

De social media stromen over van de vrolijke vakantiefoto’s uit alle hoeken van de aarde. De mensen  mensen in korte broeken en vrolijke zomerjurkjes. We zitten in de tuin te eten. Heerlijk.

Als over een paar weken het nieuwe schooljaar weer begint, zijn we uitgerust en bruingebrand.

Mijn advies: ga dit schooljaar één of meer stappen verder dan het afgelopen jaar. Begin meteen.

Vakantieverhalen, de eerste vergaderingen, de nieuwe klassen.
Belangrijk, zo’n eerste les, dat weten we allemaal. Zeker als jij en de leerlingen elkaar nog niet kennen. Binnen 30 seconden is de eerste kiem gelegd. We weten allemaal, dat de eerste tijd in het nieuwe schooljaar erg bepalend is voor de rest van het jaar.

In welke setting je ook werkt als docent, in welk type onderwijs, je hebt altijd te maken met leerlingen of studenten en een situatie waarin van jou verwacht wordt dat zij aan het eind van het schooljaar over een bepaald onderwerp iets hebben geleerd.

Hoe bereid jij je voor op die eerste les? Op de nieuwe leerlingen? Hoe denk je na over het nieuwe schooljaar?
We hebben allemaal zo onze eigen manier in het leraarschap. En allemaal onze eigen voorkeuren en werkwijzen. Daar zijn we ook mensen voor. Toch zijn er wel een paar dingen die mijns inziens iedereen kunnen helpen een mooie start te maken.

Vraag je af:

1. Heb je zin om te beginnen? Zie je uit naar je nieuwe leerlingen? Heb je zin om iets nieuws te gaan proberen? Heb je zin in je werk in z’n algemeenheid? Kijk je uit naar je collega’s? Waar heeft je gemoedstoestand iets mee te maken? Waar haal je je inspiratie vandaan? Of: waar zie je precies tegenop? En wat is daar aan te doen? Welke mogelijkheden zie je om daar at aan te doen? Als het op school niet goed gaat, durf je dan naar degene te gaan die het betreft en die persoon rechtstreeks aan te spreken, te vragen en dóór te vragen?

 

2. Hoe loopt het in jullie sectie, vakgroep of team? Gaat alles altijd hetzelfde? Werken jullie samen met andere secties, vakgroepen of teams? Op welke manier? Wisselen jullie ideeën uit? Gaan jullie wel eens bij elkaar kijken? Bespreken jullie met elkaar waar je tegenaan loopt? Vergaderen jullie überhaupt? Ja? En wie bepaalt dan de agenda? Hoe is de sfeer tijdens de vergaderingen? Is het leuk en inspirerend of kijken mensen tersluiks op hun horloge? Heeft iedereen een echte bijdrage in de vergadering? Doe jij je mond open? Wordt er naar je geluisterd als je een idee hebt? Vragen anderen erop door? Of zitten de deelnemers aan de vergadering elk voor zich alleen te zenden en niet te ontvangen? Wat zou jij aan de vergadering of aan de vergaderstructuur op school willen veranderen? Waarom? En waarom op die manier? Wat zou dat opleveren? Voor wie? Als je dat idee bij de schoolleiding gaat bespreken, wordt er dan naar je geluisterd? Is er een kans dat het idee wordt overgenomen? Heb je het gevoel dat je door de schoolleiding gezien en gehoord wordt? Aan welk gedrag kun je zien dat dit wel of niet zo is?

 

3. Hoe ga je doorgaans om met je leerlingen? Hoe kijk je naar hen? Wat weet je van hen? Weet je iets over hun thuissituatie, over hun sport? Vind je het belangrijk om iets van hen te weten? Kijk je hen werkelijk aan als je het tegen hen hebt? Heb je het gevoel dat je je werk werkelijk voor hen doet? Hoe gaan zij met jou om? Heb je het gevoel dat ze je mogen? Dat je gezag hebt? Of zou je wel wat meer het gevoel willen hebben dat jij aan het roer staat in het onderwijsproces? En wat doe jij zelf om dat zo te laten zijn?

 

4. Hoe kijk je naar het onderwijs zoals jij dat geeft? Is dat klassikaal? Volgens steeds eenzelfde stramien of wissel je af? Wordt er op school en in het team gesproken over onderwijsvernieuwing of komt dat nooit ter sprake? Zou je meer willen dan dat er nu gebeurt op school? Of ben je juist bang dat het allemaal gaat veranderen? En wat doe je met dat verlangen of die angst? Hoe ziet het onderwijs er volgens jou over tien jaar uit? Welke rol zal ICT dan spelen? Hoe zal de wereld er dan uitzien? Vind je dat iets om over na te denken van te voren of zie je wel wat er gebeurt? Zou jij een rol willen hebben in het bespreken van de onderwijsvisie in jouw school en in de implementatie? Weten de anderen op school dat? Ben jij iemand die gewend is het voortouw te nemen of wacht je liever af? Ben je gelukkig met de manier waarop je daar nu mee omgaat?

 

5. Als je je wilt ontwikkelen (wil je dat?), in welke richting is dat dan? Wil je je steeds verder in je vak ontwikkelen of streef je naar een directiefunctie op den duur? Welke scholing is daar voor nodig? Is er een kans dat je dat via de school kunt doen of moet je dat dan zelf betalen? Waar kun je die scholing krijgen?
   Doen jullie op school iets aan collegiale consultatie en intervisie? Doe je daaraan mee? Kan iedereen daaraan deelnemen of dat bijvoorbeeld alleen voor beginnende leraren?Wat vind je de sterkste kant in je leraarschap? Hebben andere dan jouw leerlingen daar ook iets aan binnen de school?
   Wat zou je echt moeten verbeteren? Welke dingen stel je uit en waarom? Maak je een planning voor je werk of doe je maar wat? Bevalt dat?

Maak dit jaar eens een echte stap voorwaarts. Verdiep je in jezelf, in je manier van werken, in je sterke en zwakke kanten. Pak iets op, al is het nog maar zo klein. Doe een stap voorwaarts in je ontwikkeling. Maak verbinding. Met jezelf en je eigen eigenschappen en manieren van werken. Met de leerlingen, maak echte verbinding met ze. Dat zullen ze waarderen. Maak verbinding met mensen van je team en andere teams. Met mensen van andere secties. Organiseer eens een heel ander overleg dan normaal. Praat eens over andere dingen dan doorgaans. Stel je kwetsbaar en open op en vertrouw erop dat het goed gaat.

Het wordt een mooi jaar.

 

 

Die beroemde dichtregel van W.H.Auden uit 1939 gebruikt Bas Heijne in zijn voortreffelijke aller- laatste column, vandaag in NRC, waarin hij significante vragen stelt als: Hoe kunnen mensen tot elkaar komen wanneer ze uit elkaar worden gespeeld?

 

Fred Rogers

Dat sluit mooi aan bij iets waarover ik aan het nadenken was. Ik zag eerder deze week een aflevering van het CNN programma Amanpour, waarin Christiane Amanpour in gesprek is met Morgan Neville. Neville maakte een documentaire over een bekende televisiepresentator in de VS: Fred Rogers. De documentaire heet: Won’t you be my neighbour en gaat over de ‘radical kindness’ die Fred Rogers wilde overbrengen in zijn kinderprogramma’s

In het programma Amanpour werden enkele fragmenten getoond van het werk van Fred Rogers, die inmiddels niet meer in leven is.

Zijn inzet ontroert. Dit komt bijvoorbeeld goed naar voren in een filmpje waarin hij uitlegt waarom hij meer televisieprogramma’s zou willen maken aan een commissie daar geld voor moet geven. In alles draagt hij uit dat hij kinderen het gevoel wil geven dat er van hen gehouden wordt, dat ze uniek zijn en dat ze iets kunnen bijdragen aan de wereld. Overal waar hij spreekt nodigt hij mensen uit na te denken over mensen die hebben bijgedragen aan de plek waar ze nu zijn. Zoals in de speech voor de studenten die afstuderen op het Dartmouth College in 2002. Bekijk de filmpjes. Fred is iemand die enigszins traag, weloverwogen spreekt, maar het is de moeite waard.

Linda Cliatt

In dit kader dacht ik ook aan de TED talk van schooldirecteur Linda Cliatt Wayman. Ze maakte van een gevaarlijke, zwaar onderpresterende school in Philadelphia een veel betere school. Haar motto is: work fearlessly, love hard. Ze heeft drie uitgangspunten waarmee ze werkt op school. De eerste is: If you are going to lead, lead. Als je schoolleider bent, wees dan ook een leider. De tweede: So what, now what? OK, dit is aan de hand, wat doen we ermee? De derde sluit fantastisch aan de visie en aanpak van Fred Rogers: if no one told you today that they love you, remember I do and I always will. Al haar leerlinge leven in armoede, velen hebben niemand meer.

Conclusie

Waarom ik het belangrijk vind is hierom: ik ben een groot voorstander van alle onderwijsvernieuwing, dat moge inmiddels bekend zijn, maar onder zowel de oude als de vernieuwde aanpak is de basis de relatie, een echte. Bovendien geeft het de leerlingen een idee van hoe je je verbindt met anderen. Gezien worden voor wie je zelf bent, en het voorbeeld van je hoe je van daaruit te verbinden met anderen.

 

 

 

 

Eerder deze week was ik als buitenstaander uitgenodigd bij het inspirerende PO-raad congres. Van mijn ervaringen daar wil ik er twee met jullie delen.

De eerste ervaring

Prinses Laurentien sprak voor de zaal vol met bezoekers met een groep kinderen. Zij vroeg hen wat ze vooral wilden zeggen en vroeg daarop door. Ze meldde van te voren dat het gesprek met de kinderen niet was voorbereid of -besproken. Ze zeiden onder meer (niet per se in dezelfde volgorde weergegeven):

1. Kijk in de klas naar ALLE kinderen, ook die om de hoek. Spreek niet steeds dezelfde kinderen aan. Kijk om je heen en niet steeds in een rechte lijn vooruit.

2. Wij willen allemaal gezien worden.

3.  Help ons zelfvertrouwen te krijgen.

o  Waarom is dat belangrijk?

•  Dan durf je meer en ga je meer doen. Als ik het gevoel heb dat ik niet gezien word, ga ik minder mijn best doen.

o  Hoe kun je dat doen, jullie zien en helpen zelfvertrouwen te krijgen?

•  Door vragen te stellen en geïnteresseerd te zijn.
•  Door iemand te blijven kennen. D.m.v. gesprekjes, spelletjes.
•  Door contact te houden en niet alleen te appen en te praten.

4.   Denk aan de kinderen, niet alleen aan de cijfers.

5.   Leerkrachten hebben niet altijd gelijk.

6.   Ouders zouden de dingen met hun kinderen moeten bespreken.

7. Nodig ons uit verder te kijken dan de school of de middelbare school, help ons naar de toekomst te kijken, ons hart te volgen.

8 Laat ons op de open dag de realiteit zien, en niet alleen spelletjes. Laat de open dag realistisch zijn.

Na afloop van dit zeer serieuze en openhartige gesprek van Laurentien met de kinderen, vroeg ze aan de mensen in de zaal, nadat de kinderen waren vertrokken:

-         Hebben we alle ingrediënten voor goed onderwijs?

-         Hoe weten we dat als we het niet vragen?

-         Wiens recept is het eigenlijk?

-         Sta je in de klas als professional of als mens?

-         Wat is je kompas?

-         Neem je rust en ruimte?

-         Wat zijn de spelregels?

-         Voer je het gesprek in de klas vanuit vertrouwen of vanuit wantrouwen?

-         En over de veelbesproken 21ste eeuwse vaardigheden: Kunnen we ze zelf wel?

Ze citeert Janusz Korcak die stelde: Zie kinderen als burgers van nu, zie mij, het kind.

Ze nodigt de zaal uit het boek Reclaming conversation van Sherry Turkle te lezen, waarin o.m. veel aandacht besteed wordt aan empathie leren.

Het gesprek met de zaal mondt hier en daar uit in een confronterende stilte, die ze moedig en met gezag tegemoet treedt. Ik heb in die zaal een breder en mooier beeld gekregen van Laurentien, prinses van Oranje, die veel goed werk doet vanuit haar Missing Chapter Foundation.

De tweede ervaring

De tweede ervaring die ik wil delen is de workshop van Lidewij van der Sluis, hoogleraar en consultant. De essentie ervan was: Hoe krijg je als werkgever mensen mee, hoe houd je ze enthousiast?

Met behulp van de z.g. Branddriehoek als metafoor stelt ze dat mensen kwaliteit en mentaliteit meebrengen. Dan vraag je je af: Welke brandstof (kwaliteit) brengen ze mee? Mensen moeten kwaliteit hebben en blijven onderhouden.

Vraag twee: Brandstof heb je, steek je de blokken aan? Wil je dat het gaat branden? Is er wilskracht? Als het niet werkt ontbreekt zuurstof. Dat is belangrijk, zuurstof.Zuurstof betekent hier: Zien mensen andere mensen? Werkgeverschap is mensen zien, zuurstof geven. Leiding geven is aandacht (zuurstof) geven. Als je wilt dat het bruist, geef zuurstof.

We hebben het dan over gedrag van de leidinggevende:

1.   Aandacht geven. Iedereen heeft dat nodig.

2.   Inspiratie/ inspireren. Als je het zelf niet kunt, haal het ergens anders.

3.   Geef richting. Wat is ons doel? Dìt doen we.

4.   Ruimte geven. Mensen hebben ruimte nodig om te laten zien hoe ze die invullen.

5.   Resultaatgebieden. Weten wanneer je het goed doet. Dus ook goede feedback.(dat laatste mijn toevoeging)

6.    Respect. Omzien naar elkaar vanuit onderlinge verschillen.

7.    Vertrouwen.

8.    Verbinden.

9.     Verwachten. Leg de lat hoog, verwacht veel. Dat zit ook in de taal die je gebruikt: Ik verwacht veel van jullie.

10.  Vieren. Vier successen en ook kleine dingen. Vieren geeft mensen energie.

11.  Verrassen. Af en toe iets ludieks doen. Bijvoorbeeld dingen organiseren waar mensen blij van worden.

12.  Voorbeeldgedrag. Leidinggevende moet voorbeeld geven.

Iedereen moet heel duidelijk hebben waar de organisatie voor staat, liefst samengevat in een enkele zin.

Conclusie

Dit zijn twee van de onderdelen die ik gehoord heb op dit uitstekende congres.

Wat me opvalt is, dat het neerkomt op een paar belangrijke punten, voor leraren en leerlingen (en waarschijnlijk ook voor directeuren:

-             Zie me

-            Praat met me

-             Stel me vragen

-             Moedig me aan te zijn wie ik ben

-             Geef me daar ruimte voor

-             Kijk naar het resultaat

-             En vier dat met me

http://korczak.nl/stichting/

Turkle, S. (2016). Reclaiming conversation. Te power of talk in a digital age. Westminster: Penguin Putnam Inc

https://www.missingchapter.org/

https://www.professioneelbegeleiden.nl/inleiding-bevlogen-ontbranden

De belangrijkste herinnering

 

Je zult bij ons thuis zo lang er een papieren krant bestaat, deze ook aantreffen. Voor ons geen elektronische kranten. Ja soms, naast de papieren. Heerlijk om s morgens vroeg de krant breed uit te spreiden en deze in volle breedte te lezen. In ons geval is dat de Trouw en soms de NRC of de Volkskrant er naast.

Vanmorgen stond in Trouw een artikel in over de vraag: wat is je belangrijkste herinnering? Leiderschapstrainer Jacky van Goor is gepromoveerd op zingeving aan de hand van de belangrijkste herinneringen van haar honderd proefpersonen. Toen ik het artikel gelezen had, begon ik na te denken over de vraag wat mijn eigen belangrijkste herinnering is. Op zich is dat al een leuke exercitie. Wat is je belangrijkste herinnering? Er zijn liefdevolle herinneringen aan warme, romantische avonden, je net geboren baby in je armen, herinneringen aan groot verdriet, verlies van dierbaren. Ja, allemaal aanwezig.

Maar die ene herinnering speelt toch wel de grootste rol. Deze herinnering is in andere blogs ook wel eens voorbij gekomen.

Ik was op een feest bij een zwager. Of liever, bij iemand die een jaar later mijn zwager zou worden. Hij kwam uit een academisch milieu, dat tot dan in mijn leven geen rol speelde . Ik kom uit een arbeidersachtergrond, hoewel mijn vader er ook al in geslaagd was een leidinggeven de functie te bemachtigen. Zelf was ik, op de dag van dit voorval 21 jaar, op mijn vijftiende van school gegaan en gaan werken, nadat ik enkele malen was blijven zitten omdat ik te weinig deed. In die tijd kon dat nog. Op dat feest was ook de vader van de toekomstige zwager aanwezig, een aimabele man van middelbare leeftijd. Hij kwam op mij af en begon een praatje. Wij hadden elkaar tot op dat moment slechts bij binnenkomst een hand gegeven en ons aan elkaar voorgesteld. “En”, vroeg hij, “wat studeer jij?”. Hoewel de man de vraag stelde om vriendelijk te zijn en de opening naar een gesprek te maken, sloeg bij mij de bliksem in. Ik herinner me nog als de dag van gisteren wat voor weer het was (de zon scheen), wat ik dronk (droge witte wijn) en waar we stonden (bij de open haard, die niet aan was). Ik besefte in één klap dat ik bezig was mijn kansen te vergooien, dat ik, net als de meeste anderen die daar waren, een studie zou kunnen doen, mijn kennis vergroten, leren! Het klinkt mogelijk ietwat hoogdravend, maar toch was dit precies wat er gebeurde. Ik besefte dit allemaal in een halve seconde.

De volgende dag heb ik me aangemeld bij de avondschool, ben begonnen met leren en ben nooit meer opgehouden met leren en studeren.

Het zingevende van deze – voor mij belangrijkste- herinnering, schuilt hem in het inzicht dat ik daar voor het eerst van mijn leven ben begonnen met reflecteren. Eerder had ik nooit nagedacht over mijn eigen gedachten of over mijn eigen handelen. Sinds die dag ben ik daar nooit meer mee opgehouden.

 

Wat is jouw belangrijkste herinnering?

Het is alweer een aantal jaren geleden dat ik in het schilderachtige dorpje aan de Spaanse noordkust een korte wandeling maakte. Het uitzicht was schitterend. De wind joeg de enkele wolken voort. Op het wandelpad waar ik liep, kwam een jonge man aangelopen. Een twintiger, zo te zien. Hij stopte en vertelde dat hij vanuit zijn thuisland Duitsland de route naar Santiago de Compostela liep en daarvoor een van de minst gekozen routes bewandelde, de meest noordelijke, langs de kust. Vervolgens haalde hij een boekje uit zijn zak en zei: "Aan iedereen die ik op mijn weg tegenkom, stel ik dezelfde vraag. Met alle antwoorden wil ik straks, als ik weer thuis ben, een boek schrijven. Zou ik u die vraag ook mogen stellen?" Op mijn bevestigende antwoord vroeg hij: "Waar gaat het om in het leven?"

Wat zou jij gezegd hebben?

 

De wijde blik naar binnen

 

‘Ik zou er wel de hele avond over kunnen vertellen’, zegt de student, terwijl hij zijn jas uitdoet om aan de bijeenkomst van Avondbildung te beginnen. Waar hij over zou kunnen vertellen, de hele avond, is de digitale detox, onderdeel van veel programma’s van de Bildung Academie. Zo ook van dit programma.
Gastdocent Hans Schnitzler heeft een week geleden een digitale detox voorbereid en doorgesproken. Laat een hele week alle schermen weg. Kondig het aan bij je vrienden en relaties. Als je voor je werk je mail moet checken, doe dat dan op een of twee momenten per dag. Laat je facebook, Instagram, Twitter en andere social media voor wat ze zijn. Zet alles af. Ook Google maps. Gewoon alles. Berg je smartphone op voor een week.
 

En nu zijn we weer bij elkaar en gaan we de smartphones weer aanzetten. We bespreken de ervaringen. En ook nu weer, net als in eerdere programma’s zijn de resultaten werkelijk om over na te denken in een bredere context.

1. Er is meer rust in mijn hoofd. Ik deed de dingen – veel meer dan anders- met volle aandacht, zoals een stuk lezen, iets schrijven, rondkijken op een station waar ik moest wachten.
2. Ik beleefde alles veel intenser, gesprekken, nadenken, alles. Het leek wel of de tijd langzamer ging. Ik leerde meer spelen en experimenteren op plaatsen waar het niet hebben van een smartphone hindernissen opwierp, bijvoorbeeld als ik een straat moest zoeken.
3. Mijn geliefde ging ik missen omdat ik hem niet kon bellen, maar tegelijk vroeg ik me af of iedere dag een paar maal bellen niet zomaar een gewoonte is.
4. Uiteindelijk gaat het allemaal over vertrouwen. Dat het goed komt, dat iemand weer thuis komt, dat je de weg zult vinden, dat er van je gehouden wordt zonder likes. Want zoek je niet via je telefoon ook bevestiging?
5. Toen ik me slecht voelde, merkte ik dat ik eigenlijk naar mijn telefoon wilde grijpen, en toen dat niet ging, besloot ik het gevoel toe te laten. Dat was een mooie ervaring.
6. We doen het allemaal zelf, we drukken zelf op de knoppen, we gaan zelf steeds terug naar alle apps.

Zonder uitzondering hadden alle deelnemers het als bijzonder leerzaam ervaren. Vooral ook de tijd waarin je, zonder smartphone, wat op jezelf wordt teruggeworpen.

Hans Schnitzler citeert in zijn boek Kleine Filosofie van de Digitale Onthouding Jeroen die zegt:

De smartphone is eigenlijk een heel klein raampje waar je je bewustzijn doorheen probeert te duwen, maar waar je eigenlijk nooit genoeg ruimte voor je brein hebt.(…) Het lijkt wel een duikershelm die je opzet, met een scherm even groot als je smartphone en dat dat het enige is waar je nog door kunt kijken in je leven (..) je schermt jezelf af van jezelf (..) je bouwt een soort muur om jezelf heen, alsof je niet wilt luisteren en je echte ik die fluistert: nee, dit is eigenlijk niet wat je wilt. De smartphone beperkt je, het maakt je leven zoveel minder uitdagend, spannend en leuk.

Jeroen, die hier geciteerd wordt, heeft uiteindelijk internet van zijn telefoon gehaald. Dat zullen de deelnemers aan ons lopende programma niet doen, maar het is ze wel duidelijk geworden, dat zelf bewust kiezen, bewust een evenwicht aanbrengen in de manier waarop je je smartphone gebruikt in je leven, veel voordeel zal opleveren.

Onlangs zag ik een filmpje met een verhaal van Simon Sinek, een begaafd spreker die vaak goede en inspirerende dingen zegt. Ik ga hier in op vijf dingen waar hij over sprak en vertaal ze naar het onderwijs.

1. Doe wat je wilt doen , en laat anderen doen wat zij willen doen.  In mijn werk als coach hoor ik regelmatig dat docenten vol met ideeën zitten, bijvoorbeeld als beginnend docent, maar ook in latere perioden. In de tijd dat ik les gaf was dat ook al zo. Wat regelmatig gebeurt is dat mensen met ideeën worden afgeremd door mensen in school die zelf iets anders willen doen en daar de ander in willen meenemen. Neem een sectie waar iemand een leuk nieuw idee heeft. Soms  krijgen ze bijval, maar vaak ook niet. Dan wordt hen gezegd: veel plezier, maar daarvoor heb ik geen tijd, geen zin, of wat dan ook.
   Naar mijn idee zou het goed zijn wanneer mensen de ideeën die hen energie geven op school kunnen doen als het enigszins mogelijk is. Ook als dat betekent dat het niet direct vernieuwend is, maar wel inspirerend voor de leerlingen. Dan krijg je een school waar de een echt werk maakt van onderwijsvernieuwing en de ander van verhalen vertellen of reizen voorbereiden. Dit hele verhaal geldt uiteraard ook voor schoolleidingen. Gepersonaliseerd leren, verschillend zijn, verschillende talenten hebben, geldt ook voor docenten.
2. Neem de verantwoordelijkheid voor je eigen daden. Prima dus, als je nieuwe ideeën hebt, hopelijk mag je ze uitvoeren, maar neem er dan ook de hele verantwoordelijkheid voor. Net zoals voor je dagelijkse gewone werk. Zorg dat dingen in orde zijn. Dat geldt ook voor de dingen die je mogelijk niet zo leuk vindt en die toch moeten. Dus, neem niet alleen verantwoordelijkheid voor de dingen die jij leuk vindt, maar ook voor alle dingen die van je verwacht worden. Hoe vanzelfsprekend dat ook klinkt, het is niet voor iedereen vanzelfsprekend. Heel vaak kom ik mensen tegen die naar een ander wijzen. De schoolleiding, de collega’s en vooral ook de leerlingen. Kijk eerst en vooral naar je eigen rol en bijdrage aan het geheel, neem je eigen verantwoordelijkheid. En spreek daarna eventueel anderen aan, rechtstreeks. Praat niet over anderen achter hun rug. Dat is uiteindelijk ook het plezierigst.
3. Zorg voor elkaar, houdt rekening met elkaar. Er was een tijd, ik gaf les, dat ik op het punt stond langdurig ziek te worden, maar dat wist ik toen nog niet. Ik wilde domweg niet voelen dat ik veel te weinig energie had. Liep in feite te lang door. In die tijd liet ik wel eens een steek vallen. Een collega in de sectie ruimde zonder daar veel woorden aan vuil te maken de gevallen steken op. Toen ik dat ontdekte deed me dat geweldig goed. Ik leerde in die periode veel over hulp vragen, hulp geven en hulp ontvangen. Onbetaalbaar om collega’s te hebben, en te zijn, die omzien naar elkaar en naar hun leerlingen. In mijn werk als leerlingbegeleider hoorde ik vaak dat leerlingen over een collega zeiden: dat is zo’n fijne leraar, bij hem/haar kun je altijd terecht.
4. Leer werkelijk te luisteren. Te vaak komt het voor dat in vergaderingen, maar ook aan de koffie, mensen niet werkelijk luisteren naar elkaar. De gedachten dwalen af, mensen kijken op hun telefoon of doen iets anders. Veel mensen horen wel wat gezegd wordt, maar zijn daarna vooral bezig met het bedenken wat ze zullen antwoorden. Ze luisteren niet, ze reageren om hun hun eigen mening te geven. Echt luisteren, je afvragen: waarom zegt die ander dat? Wat is zijn werkelijke boodschap?  De ander het gevoel geen dat hij werkelijk gehoord wordt is heel prettig voor de ander, die zich daarmee gehoord en gezien voelt en daardoor verbindt het.  Dat geldt ook voor leerlingen. Leerlingen die zich gehoord en gezien voelen, zijn prettige leerlingen.
5. Je bent niet je positie. Leerlingen kunnen soms aardig en soms naar doen, ouders kunnen je hartelijk, maar ook erg lomp benaderen. Collega’s zijn niet altijd even beleefd of respectvol, en een andere keer bijzonder vriendelijk. Schoolleiders en docenten worden vaak aangesproken in hun rol. Velen zien niet de mens achter de positie. Het zou goed zijn dat wel te doen. Je bent nog meer dan alleen de schoolleider of de docent. Gelukkig maar.

 

Het zal een jaar of vier geleden zijn dat ik op Twitter de vraag stelde: welk Kamerlid met onderwijs in de portefeuille durft het aan om een week les te geven? Altijd goed om even met de voeten in de klei te staan als je die portefeuille hebt. De enige die –vrijwel meteen- reageerde was Tanja Jadnanansing, toenmalig Kamerlid voor de PvdA.  We belden met elkaar en ik regelde dat ze een week les kon gaan geven op de Open Scholengemeenschap Bijlmer. Ze ging (met iemand anders erbij in de klas) lesgeven, maatschappijleer. En ze vond het zo leuk dat ze het wekelijks bleef doen.

Na enige tijd kwam de kwestie Charlie Hebdo. De dag erna kwam Tanja op school en de leerlingen stonden letterlijk lijnrecht tegenover elkaar. De klas was volstrekt gepolariseerd. Men gaf aan nooit meer met elkaar te willen spreken. Een van de partijen gaf aan dat de hele kwestie Charlie Hebdo een verzinsel was van de Joden. De andere partij was het daar totaal niet mee eens. Tanja reageerde direct door te zeggen dat mensen het in haar klas uiteraard oneens mochten zijn, maar dat men wel met elkaar in gesprek bleef en de dingen met elkaar besprak. Niet met elkaar willen spreken helpt nooit. Na enige aarzeling gingen de leerlingen akkoord, als Tanja een manier had waarop het gesprek vorm gegeven zou kunnen worden.

Ze bedacht ter plekke de LEFF methodiek. Luisteren, Empathie, Feedback en Flexibiliteit. De leerlingen vonden dat wel wat en het gesprek had succes. Sindsdien is de LEFF methode verder verspreid, met name op MBO scholen. Inmiddels is er vaker sprake van de LEF methode. Luisteren, Empathie en Feedback.

Tanja besefte dat haar affiniteit in het MBO onderwijs ligt, heeft in 2016 de kamer verlaten en werkt inmiddels bij het Albeda College in Rotterdam, als programmamanager strategie en externe betrekkingen. Ook geeft zij daar les. Zij stelt haar leerlingen vragen als: Wie ben je? Wie wil je zijn over vijf jaar? Wat wil je bijdragen aan de maatschappij? Hoe kun je dat aanpakken?

Voor iedereen

Heel goed dat ze de LEF formule bedacht heeft voor de MBO leerlingen en dat ze al deze vragen stelt. Het lijkt me een goed idee dat de LEF of beter nog de LEFF methode ook word toegepast op andere plaatsen. In alle klassen, vergaderingen en ontmoetingen. Niet per se als methodiek, maar als houding.

En het kan ook geen kwaad als we ons de vragen stellen die ze haar leerlingen stelt: Wie ben je? Wie wil je zijn over vijf jaar? Wat wil je bijdragen aan de maatschappij? Hoe kun je dat aanpakken? 

Blog uit 2015, nogmaals geplaatst op verzoek. 

Bildung, mijn invalshoek voor onderwijsvernieuwing.

Voor de een betekent onderwijsvernieuwing een grotere rol voor de techniek of voor 21^ste eeuwse vaardigheden, voor anderen een grotere focus op het kind en wat het zelf zou willen leren. Of een combinatie van al deze dingen.
Voor mij zit de vernieuwing in de bildung. (Als oud-docent Duits heb ik steeds de neiging om dit woord met een hoofdletter te schrijven, maar in het Nederlands schrijven we het met een kleine letter).

Bildung

Wat bedoel ik met bildung? Wat ik daarmee in de kern bedoel komt terug in de omschrijving door Peter Bieri :

Bildung, het proces van ontwikkeling, beschaving, vorming, is iets dat mensen met elkaar en voor zichzelf doen: je ontwikkelt jezelf. Andere mensen kunnen ons omvormen of omscholen, maar onszelf vormen of scholen kunnen we alleen maar voor onszelf. Dat is meer dan alleen een woordspelletje. Jezelf vormen is werkelijk iets anders dan gevormd worden, een opleiding genieten. Een opleiding doorlopen we met het doel uiteindelijk iets te kunnen. Als we ons daarentegen ontwikkelen, dan werken we eraan dat we iets worden. We streven ernaar om op een bepaalde manier in de wereld te zijn. (onderstrepingen van mij. SV)

Bieri stelt dat het bij bildung gaat om een proces van zelfontplooiing en om vorming van de gehele persoon, om vanuit die integriteit zichzelf en de maatschappij te kunnen beïnvloeden.

Vernieuwd onderwijs

Vernieuwd onderwijs, door haar leraren, is dus in staat om leerlingen uit te nodigen zichzelf te vormen.
Om ons in een steeds veranderende wereld te kunnen handhaven, of beter nog: eraan te kunnen bijdragen, is het dus nodig dat we onszelf kennen, op een bepaalde manier in de wereld te zijn. Ik ben dat zeer met Bieri eens.
Zonder brede zelfvorming wordt een mens wat natuur en cultuur (de maatschappij dus) van hem maken. Brede vorming is zowel gericht tegen het zinloos weten en zinloos handelen als tegen autoritaire vormen van disciplinering.
Dat laatste is nu juist wat de laatste 150 jaar, en nog steeds, een hoofdrol speelt in het onderwijs, en werkt daarmee bildung juist tegen. Vaak vragen leerlingen: waarom moeten we dat weten? Waarom moeten we dat doen? Veel docenten komen niet verder dan te zeggen: omdat het in het programma is opgenomen. Dat is niet vreemd, want ook de docenten van nu waren ooit leerlingen in het onderwijs dat leerlingen, niet altijd en niet doorlopend, maar wel zeer regelmatig, onderwerpt aan zinloos weten en zinloos handelen. Zinloos in de betekenis van: niet in samenhang, het waarom ervan niet begrepen door de leerlingen.

Zinvol

Leerlingen willen graag leren als de te leren stof voor hen zinvol is. Niet te verwarren met ‘leuk’, hoewel het samen kan gaan. Het is gewoon geworden om leerlingen via autoritaire vormen van disciplinering te dwingen om stof tot zich te nemen die mogelijk wel zinvol is, maar niet door henzelf zo wordt ervaren. Als dat wel zo is, zullen leerlingen eerder geneigd zijn zichzelf te willen ontwikkelen met alle daarbij behorende onderzoeks- en leerstof.
Het is van doorslaggevend belang dat mensen, gelet op de ontwikkelingen in de wereld, niet alleen iets kunnen, maar zeker ook dat ze op een bepaalde manier in de wereld zijn.

De grootste opdracht voor het huidige onderwijs is daarom naar mijn idee dat de mensen die zelf zijn opgeleid in een systeem waarbij leerlingen in de meeste gevallen werden gevormd door middel van autoritaire vormen van disciplinering en zonder brede zelfvorming, de vernieuwing ìn haar mensen te zoeken.

Het belangrijkst

De belangrijkste onderwijsvernieuwing is daarmee m.i. de ontwikkeling die ìn de huidige onderwijsmens plaatsvindt. Kun je, als leraar die zelf is grootgebracht in een systeem dat opleidt om iets te kunnen, een leraar zijn die niet alleen wil opleiden om iets te kunnen, maar ook om als individu op een bepaalde manier in de wereld te zijn? Ben je je als docent bewust van een proces van een proces van ontwikkeling, beschaving, vorming? Kunnen we de bildung die we mogelijk zelf niet gehad hebben, wel meegeven aan onze leerlingen? Weten we zelf wat we willen bijdragen aan de wereld? Kennen we onszelf en meer nog: kunnen we ernaar handelen? Kunnen we ons verplaatsen in een ander? Bijvoorbeeld in een collega? In een leerling? Dat laatste is nodig, omdat we de leerling alleen op weg kunnen helpen in de wereld als we hem zelf óók als subject zien, zoals Biesta terecht beweert. Zodra we werkelijk begrijpen dat het er niet om gaat dat we de leerling als object zien dat aan ons moet gehoorzamen, maar als een mens die we op weg helpen zich te ontwikkelen, en dat de voorwaarde daarvoor is dat we onszelf ook ontwikkelen, omdat we anders niet weten waar we het over hebben, zal het onderwijs dat we geven vernieuwen.
 

Ogen

 

Je hebt vast al vele malen de reclameboodschap van Klaverblad gezien. Kern van deze commercial is de man die zo te zien de baas van het spul is. Een grijze meneer bij wie de uitdrukking in de ogen laat zien wat hij vindt. Mensen van binnen en buiten de organisatie komen met voorstellen bij – ik vermoed- de directie en stellen dat hun voorstel een verbetering is. In de meeste gevallen vindt de baas het – in mijn ogen terecht- een onethisch voorstel. Een week later de schade uitbetalen, een telefonisch kiessysteem invoeren en alle telefonistes eruit flikkeren, je gaan profileren met iets waar je geen verstand van hebt, energie bijvoorbeeld. Je ziet hem eerst belangstellend luisteren, maar op het moment dat de onethische component erin komt, verstrakt zijn blik.
Ogen maken een buitengewoon belangrijk deel uit van de communicatie. Veel ouderen onder ons zijn opgegroeid met het oog van God. Ik zelf niet, maar mijn moeder wel. Zij vertelde dat haar was gezegd dat Go alles zag wat je deed en dat je dus altijd het goede moest doen. Dat had tot gevolg dat wanneer zij ergens in het veld aan het spelen was, ze niet ergens durfde te gaan zitten plassen, want stel je voor dat God dat zag.

 

Kunst

De ogen van de Mona Lisa zijn vermoedelijk enkele van de meest besproken ogen in de geschiedenis. Ze lijkt je aan te kijken, ongeacht de hoek van waaruit je naar het schilderij kijkt. Nog niet zo lang geleden werd beweerd dat er minuscule cijfertjes en lettertjes in haar ogen verwerkt zouden zijn.

Ook mijn favoriete kunstenaar, de schilder Amedeo Modigliani gebruikte de ogen van de personen in zijn portretten. Hij wilde de uitspraak Ogen zijn de spiegel van de ziel, daadwerkelijk schilderen. Zijn geliefde Jeanne Hébuterne speelt daarin een grote rol. Odette Berijinck vertelt het verhaal over Modigliani en zijn geliefde in het magazine Paradijsvogels.

 

Aandacht

 

Ogen spelen ook een belangrijke rol bij het geven van aandacht. Ogen zijn een van de allereerste dingen die we zien van onze moeder en vader, vlak nadat we geboren zijn. De manier waarop die ogen naar ons kijken, dan en in de jaren daarna, heeft veel invloed op de manier waarop we anderen ervaren en waarop we met anderen omgaan.

In een mooi en inspirerend gesprek dat ik deze week had met iemand over dit thema, deed zij het nog eens voor: praten met iemand terwijl je voortdurend wegkijkt, of een ander persoon of object volgt met je ogen. Aandacht geven betekent de ander voortdurend aankijken, in ieder geval zodanig dat de ander weet dat jij nergens ander mee bezig bent.
Je ziet het ook aan iemands ogen als diegene weliswaar humt tegen je, en je af en toe aankijkt, maar zichtbaar ergens anders is met zijn of haar gedachten. Aankijken of wegkijken heeft te maken met de bereidheid tot contact. Zo zullen we in situaties waar we tot elkaar veroordeeld zijn: dicht tegen elkaar aan, hangend aan de lus in de bus, geen oogcontact maken en als we het toch doen, snel ongeïnteresseerd wegkijken in de meeste gevallen. Toch ontstaat ook in dat soort situaties wel eens een leuk, heel kort contact. Een snelle blik van herkenning met een volslagen onbekende over een situatie waarin zij zich beiden bevinden. Of een onverwacht gesprek dat ontstaat wanneer een trein plotseling lange tijd blijft stilstaan, midden in een weiland.

 

Onderwijs

Veel docenten weten een klas in belangrijke mate te beïnvloeden met hun ogen. Als iemand over de schreef gaat hoeven ze maar te kijken. De wenkbrauwen en het verdere gebied rond de ogen spelen daarbij ook een rol, maar het belangrijkste signaal komt vanuit de ogen zelf. Niet alleen in corrigerende zin, maar ook in bemoedigende zin kan de docent zijn of haar ogen gebruiken in de klas. Ik herinner me nog uit mijn eigen schooltijd dat ik een proefwerk (zo heette dan toen nog) aan het maken was bij Frans en dat ik er niet veel van bakte. Op een gegeven moment keek ik op, vermoedelijk met enige paniek in de ogen en keek recht in de ogen van de docent, die vanachter de lessenaar naar mij zat te kijken. Hij glimlachte me bemoedigend toe, met veel warmte in zijn ogen. Ik weet niet meer hoe ik het er met het proefwerk heb afgebracht, maar het hielp me om rustiger te worden.

Ogen van mensen zeggen veel. Mensen kunnen vrolijk doen en een trieste blik in de ogen hebben. Dat geldt ook voor leerlingen uiteraard, en voor collega’s. Die blik bewust waarnemen en er op reageren kan veel goed doen. Het vraagt van ons dat we net iets beter opletten, dat we net iets beter kijken, dat we er net iets langer blijven stilstaan wat daar te zien is, in die ogen.

Prijs

Nederlanders krijgen mooie buitenlandse prijzen. Denk bijvoorbeeld aan de Nobelprijs voor Ben Feringa, een Golden Globe voor Paul Verhoeven, een Rocky Award voor Floortje Dessing.

Wie ook een mooie prijs krijgt is Adelheid Roosen. Zij ontvangt op 23 oktober in New York de Gilder/Cogney international Theatre Award van de League of professional Theatre Women. Adelheid maakt theater op plaatsen waar kwetsbaarheid groot is, aldus de jury. Mooi, maar wat doet zij dan? Vandaag staat er een meerdere pagina’s groot artikel in Trouw.

Het startpunt voor haar theatervoorstelling waar ze de prijs mee gewonnen heeft is ontmoeting tussen vreemden. Ze gaat de wijk in en laat onbekenden elkaar ontmoeten en er een voorstelling over maken. Ze gaat nog een stap verder: theatermakers bellen aan bij onbekenden en laten zich ‘adopteren’. Ze slapen en eten bij de onbekenden en proberen elkaar nader te komen. Ze noemt dat: Wijksafari. Bezoekers van de voorstelling rijden per scooter langs de huizen en kijken naar korte voorstellingen bij de buurtbewoners thuis. Ze deed hetzelfde in de Bijlmer, in de Utrechtse wijken Zuilen, Ondiep en Overvecht, in Damascus en in enkele Mexicaanse steden. Momenteel in Amsterdam. Deze manier van werken is een onderdeel geworden van de theateropleiding.

Voor Adelheid is ontmoeting de grootste kunst. De ander is een spiegel voor je, betoogt ze. In het gezicht van de ander ontmoet je jezelf zegt zij Levinas na. Ook haalt zij Hannah Arendt, Peter Sloterdijk en Gandhi aan. De vraag: Wie ben je eigenlijk? Is een leefhouding voor haar geworden, ook in haar persoonlijke leven.

Het gezicht van de ander

Eerlijk gezegd weet ik nog niet of het iets voor mij zou zijn om in het huis van een totaal onbekende familie te gaan logeren. Of eten. Maar het zette me aan het denken over het de vraag hoe ontmoetingen op school verlopen. Stel je voor dat we die ene zin op iedere school groot aan de muur zouden hangen en er ook naar zouden leven: In het gezicht van de ander ontmoet je jezelf. Stel, we zouden dat allemaal tot ons door laten dringen, stel we zouden daarover met elkaar in gesprek gaan: In hoeverre zijn we vreemden voor elkaar? Klopt dat, dat je in het gezicht van de ander jezelf ontmoet? Wat betekent dat concreet voor het omgaan met elkaar? Hoe angstig of juist veilig zouden we ons voelen bij elkaar? Welke dingen zouden we wel en niet zeggen tegen elkaar? Hoeveel begrip zouden we kunnen opbrengen voor elkaar? Wanneer zouden we elkaar wel of juist niet helpen?

Wat zou er gebeuren wanneer we aan onze collega of aan onze leerlingen zouden vragen: Wie ben je eigenlijk? Wat houdt je werkelijk bezig? En dat we dan het gezicht van die ander zouden bekijken alsof het voor het eerst was?

Misschien ontdekken we dan vanzelf of en op welke manier je in het gezicht en de woorden van de ander jezelf ontmoet. Probeer het, maandag op school.

 

 

 Je kunt meedoen: kijk op zinaplatform.nl 

---

Kritisch denken

Informatie

Jongeren doen hun informatie steeds vaker op via internet. Ze kijken nauwelijks nog naar bijvoorbeeld het Journaal en velen lezen geen enkele krant, ook niet digitaal. Daar staat tegenover dat de bronnen die de jongeren raadplegen weer te weinig worden ingezet. Dat mogelijke gebrek aan evenwicht verdient aandacht. Zowel van gebruikers van traditionele media als van gebruikers van nieuwe media.

We komen allemaal steeds vaker televisieprogramma’s of YouTube filmpjes tegen waarvan je niet zeker weet wat de feitelijke onderbouwing ervan precies inhoudt. Hoe moeten we berichten inschatten? De term fake-news valt steeds vaker en ook alternative facts doen blijkbaar opgeld. En wie weet trouwens wie het eerst kwam met die term en bij welke gelegenheid?

Bovendien doen zich allerlei technologische ontwikkelingen voor, die diepgaande invloed hebben op de samenleving. Van mensen wordt verwacht dat ze kunnen meebewegen met al deze ontwikkelingen.

Om de ogenschijnlijk steeds ingewikkeldere wereld goed te kunnen begrijpen en duiden is het nodig er kritische vragen bij te stellen. Om dat te doen is het van belang kritisch te kunnen en durven denken.

Kritisch denken

Een van de doelen van het rapport onderwijs 2032, samengesteld in samenspraak met het onderwijsveld, is het aanleren van kritisch denken. Sommige docenten menen dat dat weer extra tijd gaat kosten, maar kritisch denken zou onderdeel moeten uitmaken van het dagelijkse programma. Het is een vaardigheid, een attitude, die vooral voorgeleefd zou moeten worden, aan de orde komen in de dagelijkse onderwijspraktijk en niet aangeleerd als een apart vak.

Of je het nu eens bent met het rapport onderwijs 2032 of niet - het rapport kreeg ook veel kritiek- kritisch denken is noodzakelijk. In feite heeft het ontbreken ervan als een van de concrete aandachtspunten in het bestaande onderwijs, gehoorzamen was lange jaren het adagium, mede geleid tot het kunnen ontstaan van veel verwarrende en onvolledige uitingen van kritiekloos denken.

Waaruit bestaat kritisch denken? Zonder volledig te willen zijn hier een aantal aandachtspunten:

1.     Eerst nadenken voor je wat zegt. Roep niet het eerste dat in je opkomt. Wees open-minded.

2.     Stel vragen: Hoe weet je dat? Hoe kom je aan de informatie? Is dat een goede bron? Is er nog een ander standpunt mogelijk? Wat zou een tegenstander zeggen over dit thema?

3.     Verbanden kunnen zien tussen verschillende thema’s.

4.     Aannames herkennen, bij jezelf en anderen.

5.     Tegenstellingen zien in redeneringen.

6.     Het standpunt van de ander kunnen waarnemen.

7.     Vanuit een bovenliggend punt naar een kwestie kunnen kijken om het geheel te kunnen overzien.

8.     Eigen valkuilen en stokpaardjes kunnen herkennen.

9.     Argumenten kunnen benoemen.

10.  Systematisch denken.

Deze dingen laten zich toepassen en oefenen in iedere les. En ook tijdens iedere vergadering met collega’s.

Het lijkt me zeer zinvol om dit te doen.

 

Bronnen (behalve de in de voetnoten genoemde):

http://www.criticalthinking.net/definition.html

https://www.edutopia.org/blog/critical-thinking-pathways-todd-finley

 

 

 

 http://dare.ubvu.vu.nl/handle/1871/54086

 http://onsonderwijs2032.nl/advies/

 https://lirias.kuleuven.be/handle/123456789/568284

Hou van mij

 

Hoeveel kun je van kinderen houden en van hoeveel kinderen kun je houden? En hoe kun je dat doen? Door positieve woorden? Door aandacht en tijd? Anders? Dat waren de vragen die een rol speelden bij het uitstekende Verus congres in t Spant in Bussum, jongstleden donderdag 18 mei. Thema van de bijeenkomst was: Hou van mij. Een moedig onderwerp om centraal te stellen op een congres met honderden mensen.
 

Ik wil een paar van de momenten delen die mij persoonlijk zijn bijgebleven.

Allereerst was daar het openingsfilmpje waarin we kennismaken met een meisje dat vertelt over haar schoolcarrière. Ze laat ons weten dat ze het helemaal niet naar haar zin had op het VMBO. Ze vindt er niets aan op school en verwaarloost haar huiswerk. Dan komt het moment dat ze met school naar Oeganda gaat en daar in contact komt met jongeren. Eén meisje is haar speciaal bijgebleven. Dat meisje huilde in haar armen vanwege het feit dat ze niet naar school kon. Ze wilde zo heel graag leren, maar dat kon niet, want ze had geen toegang tot school. Vanaf dat moment is onze VMBO leerlinge gemotiveerd. Ze ziet in welke kans ze eigenlijk heeft doordat ze naar school kan. Ze neemt zich voor om dokter te worden, traumachirurg om precies te zijn. Ze wil dat worden en zich aansluiten bij Artsen zonder grenzen. Op school reageert men verschillend op haar wens. De meeste leraren schudden hun hoofd. Maar één docent, niet eens een van eigen docenten helpt haar om de havo te bereiken. Hij maakt en schema en een programma voor haar om door te kunnen stromen. Hij spreekt  geregeld met haar over haar motivatie en aanpak. Ze is erg blij met de leraar die haar aanmoedigt en iets ziet in haar wens. Het filmpje laat zien dat ze nog even gemotiveerd is om haar doel te bereiken.

Tweede voorbeeld is Peter Heerschop. Ik wist helemaal niet dat deze cabaretier ook leraar was. Gymleraar en leerlingbegeleider is hij jaren geweest. Aan de hand van soms hilarische verhalen maakt hij ons deelgenoot van zijn visie: Hou van de leerlingen. Geef ze het gevoel dat ze er toe doen en dat ze betekenis hebben. Een van de vragen die hij stelde was: Wie was de eerste die jou het gevoel heeft gegeven bijzonder te zijn? Een voorbeeld uit zijn eigen leven was dit: Hij is een jaar of acht. Er is een vervangster gekomen omdat zijn eigen juf, iemand van wie hij bang is omdat ze vaak somber en onaardig is, tijdelijk afwezig is voor langere tijd. Deze vervangster komt een goed moment naar hem toe in de pauze en zegt: Ik heb alle opstellen gelezen en dat van jou vind ik erg goed. Jij kunt goed schrijven, zeg! Ik stel voor dat je het zo meteen in de klas voorleest. Peter omschrijft dit moment als mede bepalend voor zijn gevoel van ertoe doen. Peter, pedagoog geworden later, herhaalt het een paar maal: Houding is verhouding. De relatie draagt je les.

Het hele programma, de hele dag, ademt dat ene: Houd van je leerlingen. Zie ze. Het is een houding, niet nog een opdracht erbij. Geef de kinderen liefde mee, door middel van een blik, een opmerking, een compliment.

Ik ging geïnspireerd naar huis. In de trein dacht ik terug aan mijn eigen schooltijd. Zowel als leerling als in mijn rol als docent. Wie had mij zulke momenten meegegeven? Aan wie had ik zulke momenten meegegeven?

En weer kwam het inzicht dat er dingen zijn die tijdloos blijven, binnen alle veranderingen in het onderwijs. Leraren die leerlingen zien en van ze houden zijn van alle tijden.

 

 

 

http://www.drknippenbergcollege.nl/Nieuws/item/ArticleId/222/De-meiden-van-het-Academisch-Genootschap-ontvingen-Sandra-Verbruggen#.WPyMetLyjIU

In haar TED talk The danger of a single story pleit storyteller Chimamanda Adichie voor het vertellen van meer dan één verhaal. Want, zo zegt zij: Eén verhaal verdeelt, verbindt niet. Verhalen overlappen elkaar. Ze geeft een heleboel voorbeelden, waarin haar vaderland Nigeria en haar werelddeel Afrika een belangrijke rol spelen. De verhalen die allerlei vooroordelen weerspiegelen. Zo neigen we er allemaal toe om alleen ons eigen perspectief op een persoon of situatie als waarheid in een verhaal te vatten. Maar ook om slecht een enkel detail van een groter verhaal te vertellen. Zo geeft zij als voorbeeld dat zij als jong kind over de familie van de bediende steeds opnieuw te horen kreeg dat zij erg arm waren. Nooit hoorde zij dat zij ook prachtige manden maakten.

Dit heeft allerlei nadelen, zo legt Adichie uit. Ze vertelt dat alle verhalen in kinderboeken gingen over blanke kinderen en spelen in de sneeuw. In de literatuur was blijkbaar geen verhaal waarin donkere kinderen figureerden. Refererend aan haar eigen achtergrond: Er zijn veel mensen die menen dat Afrikanen geen literatuur lezen, dat alle Afrikanen arm zijn. Veel mensen menen dat Afrika een land is en geen werelddeel. Zij kennen geen enkel, of maar één verhaal over Afrika. Ze vertelt over haar kamergenote aan een Amerikaanse universiteit die er blijk van gaf onjuiste verhalen over Afrika te vertellen tegen zichzelf en daarmee een ongelijkheid te creëren. Ze meende bijvoorbeeld dat Afrikanen niet wisten wat een fornuis is. Onbedoeld stelde de kamergenote zichzelf boven Chimamanda.

Ze nodigt iedereen uit tenminste op zoek te gaan naar meer verhalen over personen en situaties, zodat een breder en genuanceerder beeld ontstaat.

Maatschappij

Welke verhalen vertellen we onszelf en anderen over bepaalde groepen in de maatschappij, zonder de mensen werkelijk te kennen die bij die groep horen? Over vluchtelingen, groepen wielrenners op zondagochtend, voetbalsupporters, Zuid-Europeanen, aanhangers van bepaalde politieke partijen, mensen in bepaalde wijken, vul maar aan naar eigen idee. Zo denken we bij groepen wielrenners op zondagochtend mogelijk alleen maar aan het feit dat zij een last zijn op fietspaden en geen rekening houden met anderen. We denken er misschien niet aan dat er mogelijk groepen zijn die dat niet doen, dat zo’n groep bestaat uit vrienden die veel plezier halen uit het samen fietsen en dat zij zich veel moeite getroosten om hun sport te kunnen beoefenen, en dat het behalve wielrenners ook hardwerkende vaders en geliefden zijn. Door slechts een enkele verhaal te vertellen over mensen en situaties, een verhaal dat mogelijk niet klopt, stellen we onszelf in een aantal gevallen onterecht boven die ander.

School

Het brengt me op de vraag in hoeverre we op school uitgaan van een enkel verhaal, een enkel perspectief, in het omgaan met leerlingen en collega’s.

Neem nu het begin van het nieuwe schooljaar. We nemen leerlingen over van collega’s die hen in het vorige schooljaar les hebben gegeven. Zijn we bereid eerst de leerling te leren kennen en er vooralsnog geen mening over te hebben, of baseren we ons op verhalen van anderen?

Als de leerling oudere broers of zussen heeft, die wij in de klas hebben gehad, laten we ons daardoor dan beïnvloeden? Ik herinner me nog wel dat ik collega’s had die zeiden: Nou, gefeliciteerd, je krijgt het broertje van die-en-die in de klas, maak je borst maar nat!

In hoeverre vullen we verhalen in over collega’s die een andere religie hebben of een andere huidskleur? In hoeverre blijven we vasthouden aan een verhaal over een collega met wie we ooit onenigheid hadden tijdens een vergadering en die we sindsdien zoveel mogelijk ontlopen? En in hoeverre brengen we een mogelijk eenzijdig verhaal over op onze leerlingen, zonder er goed bij stil te staan?

Wat weet ik?

Zou het niet mooi zijn om bij elk verhaal dat we onszelf vertellen onszelf af te vragen: Wat weet ik werkelijk? Welke andere verhalen zijn er ook nog? En wat wil ik eigenlijk door dit verhaal over iemand te vertellen?

 

 

 https://www.ted.com/talks/chimamanda_adichie_the_danger_of_a_single_story?language=nl

---